Hvaðan eru lifandi jólatré?

Rauðgreinireitur í Sigríðarstaðaskógi í Ljósavatnsskarði. Á Íslandi hentar vel að rækta jólatré í skjóli hærri trjáa til að minnka hættu á skemmdum vegna haust- og vorfrosta.

Grein eftir Else Møller í Bændablaðinu

Í Bændablaðinu sem kom út skömmu fyrir jól birtist grein eftir Else Møller, skógfræðing og skógarbónda í Vopnafirði þar sem hún veltir upp ýmsum ókostum þess að flytja inn lifandi jólatré, hvað þá gervijólatré, og sömuleiðis kostum þess að landsmenn velji tré sem ræktuð eru innanlands.

Jafnvel þótt jólin séu nú liðin er vert að vekja athygli á þessum skrifum Else enda er það verkefni skógræktarfólks að huga árið um kring að eflingu jólatrjáaræktar á Íslandi og stuðla þannig að því að nóg sé til af góðum íslenskum jólatrjám á markaðnum fyrir hver jól.

Í lok greinarinnar segir: „Að kaupa íslenskt jólatré er ein leið til að stuðla að sjálfbærni, minnka óþarfa gjaldeyrissóun  og styrkja íslenska ræktendur um allt land.“

Grein Else er annars á þessa leið:

Nóvember og desember eru vertíðarmánuðir jólatrjáabænda. Fáir gera sér grein fyrir þeirri vinnu sem liggur að baki jólatrjánum sem allt í einu birtast á sölustöðum og  jólamörkuðum í desember. Lifandi jólatré sem seld eru á Íslandi eru annað hvort ræktuð á Íslandi eða flutt inn frá Danmörku. Meirihluti þeirra lifandi jólatrjáa sem standa á íslenskum heimilum um jólin verður innflutt tré, um það bil 80%.

Dönsku jólatrén eru nordmannsþinur, þintegund sem upprunnin er í Kákasusfjöllum við Svartahaf, í Georgíu og þar í kring. Í Danmörku eru trén ræktuð á túnum og ræktunin tekur um átta ár. Árlega er borinn á þau tilbúinn áburður til að örva vöxt. Jarðvegurinn er hreins-aður með eitri til að losna við samkeppnisgróður og koma í veg fyrir skemmdir og frostáhrif. Allt frá gróðursetningu þar til trén eru höggvin eru þau meðhöndluð með margvíslegum hætti. Fyrst eru neðstu greinarnar klipptar af til að mynda legg sem auðvelt verði að saga og koma fyrir í jólatrésfæti. Nokkurra ára gömul er farið að klippa trén til svo að þau nái æski-legu vaxtarlagi.

Mikill metnaður er lagður í jólatrjáaræktunina í Danmörku og greinin er mjög skilvirk enda háþróuð tækni nýtt við framleiðsluna,  sérhönnuð tæki og vélar. Til að inna af hendi þá líkamlegu vinnu sem framleiðslan krefst er að mestu treyst á innflutt vinnuafl frá Austur-Evrópu.

Danir framleiða um 10 milljónir jólatrjáa á hverju ári og meirihlutinn er nordmannsþinur til útflutnings. Danmörk er stærsti útflytjandi jólatrjáa í heiminum og nemur salan um 1,5 milljörðum danskra króna á ári, um 30 milljörðum íslenskra króna. Hvergi í heiminum eru þó framleidd fleiri jólatré en í Þýskalandi. Þjóðverjar rækta um 17 milljónir jólatrjáa árlega en selja þau að mestu leyti innanlands.  

Á Íslandi er jólatrjáaræktun á mun minni mælikvarða. Sala íslenskra jólatrjáa hefur ekki farið yfir 10.000 tré síðan 1998 með einni undirtekningu þó. Það var árið 2009. Markviss jólatrjáa-ræktun hefur verið reynd á Íslandi allt frá árunum eftir seinni heimsstyrjöld. Þá var gróður-sett töluvert af rauðgreni og blágreni, meðal annars hjá Skógrækt ríkisins og skógræktar-félögum, en óhagstætt veðurfar, fjármagnsskortur, reynsluleysi og fleira kom í veg fyrir að íslensk jólatrjáaframleiðsla þróaðist í takt við væntingar.

Tilraunir hafa verið gerðar með jólatrjáaræktun á túnum hérlendis en hefur sjaldan verið eftir væntingum. Ýmislegt gerir erfitt um vik að nýta þessa ræktunaraðferð við íslenskar aðstæður. Skjólleysi, kal vegna vor- og haustfrosta, óhóflegur grasvöxtur, þurrkur og fleira leiðir oft til þess að trén hætta að vaxa eða drepast. Einnig hefur rangt val á tegundum og kvæmum iðulega haft neikvæð áhrif á útkomuna.

Engu að síður birtast alltaf íslensk ræktuð jólatré fyrir jólin. Trén koma frá skógræktarfélög-um, úr þjóðskógunum eða frá skógarbændum víða um land. Þau eru auglýst til sölu hjá skógræktarfélögum, Skógrækt ríkisins, á jólamörkuðum og í verslunum. Þessi tré hafa yfirleitt verið ræktuð í skjólgóðum hlíðum, í svokölluðum skógarskápum eða á öðrum stöðum þar sem vaxtarskilyrði eru hentug. Sjaldnast eru þau gróðursett með því eina markmiði að þau verði jólatré heldur eru þetta 12-15 ára tré, tekin út úr ungskógi sem liður í grisjun hans.

Á Íslandi er stafafura algengasta innlenda tréð sem notað er sem jólatré enda harð¬gerð og getur vaxið um land allt. Hún er líka barrheldin eins og þinur, fallega græn og ilmar vel. Rauðgreni og blágreni vex líka vel, sérstaklega inn til landsins. Þær teg¬undir eru vinsælar hjá mörgum en ekki eins barrheldnar. Þó geta þær vel haldið barrinu fram yfir jól ef þess er gætt að aldrei þorni í jólatrésfætinum. Grenið verður að standa í vatni eins og afskorin blóm.

Eina þintegundin  sem vex á Íslandi í nokkrum mæli er fjallaþinur. Hann hefur svipaða eiginleika og nordmannsþinur. Nú er unnið að kynbótum fjallaþins með því markmiði að finna  arfgerðir sem henta vel við íslenskar aðstæður.

Nordmannsþinur þrífst ekki vel á Íslandi nema á fáeinum stöðum þar sem eru sérstaklega hagstæð vaxtarskilyrði. Ræktendur hafa gert tilraunir með tegundina en með misgóðum árangri. Vegna sjúkdómahættu var í sumar lagt  formlegt bann við innflutningi ungplantna af þintegundum  til ræktunar. Því þarf að rækta nordmannsþin upp af fræi sem keypt er frá útlöndum ef fólk er spennt fyrir því. Enn er hins vegar leyfilegt að flytja afskorin þintré til landsins sem jólatré. Þeim fylgir heilbrigðisvottorð frá dönskum seljendum og eiga trén því að vera laus við sjúkdóma, skordýr og slíkt. Hvernig Danir fara að því að heilbrigðisvotta 10 milljónir trjáa í gámum og flutningabílum á einum og hálfum mánuði er aftur á móti önnur saga. 

Kosturinn við lifandi jólatré er að vistspor þess í umhverfinu er lítið þegar því er hent. Tré inniheldur eingöngu lífræn efni sem brotna smám saman niður í kolefnissambönd.  Niður-brots¬ferli gervitrjáa, sérstaklega plastjólatrjáa, er langt og flókið í náttúrunni enda er mikið í þeim af PVC-efnum (pólívinílklóríði), blýi og fleiri ólífrænum og skaðlegum efnum sem safnast upp í náttúrunni.

Íslensk jólatré hafa þann kost að þau eru ræktuð innanlands á umhverfisvænan og sjálfbæran hátt. Ræktunin fer fram á útjörð án þess að notuð séu plöntulyf, illgresiseitur eða vaxtar-hvatar. Trén hafa góðan tíma til að hækka, gildna og binda kolefni úr andrúmsloftinu. Að kaupa íslenskt jólatré er ein leið til að stuðla að sjálfbærni, minnka óþarfa gjaldeyrissóun  og styrkja íslenska ræktendur um allt land.

• Grein um þessi efni á vef samtaka jólatrjáabænda í New York ríki
• Jólatrjáavefur Skógræktar ríkisins

Myndir: Pétur Halldórsson