24.03.2015
Efnaformúla glífósats. Mynd: Wikimedia Commons/Yikrazuul
Efnaformúla glífósats. Mynd: Wikimedia Commons/Yikrazuul

Hefur verið notað í skógrækt hérlendis

Fyrr í marsmánuði hittust sautján sérfræðingar frá ellefu löndum við IARC, alþjóðlega miðstöð krabbameinsrannsókna í Lyon í Frakklandi, (International Agency for Research on Cancer) til að skera úr um krabbameinshættu vegna nokkurra illgresis- og óværulyfja úr lífrænum fosfötum, tetrachlorvinphos, parathion, malathion, diazinon og glyphosate (sjá töflu). Yfirlýsing hópsins birtist í sérriti breska læknatímaritsins Lancet, The Lancet Oncology, 20. mars 2015.

Kveðið var upp úr um að skordýralyfin tetrachlorvinphos og parathion væru hugsanlega krabbameinsvaldandi í fólki (flokkur 2B). Gögn úr rannsóknum á fólki voru þó af skornum skammti og því taldar ófullnægjandi. Tetrachlorvinphos olli æxlisvexti í lifrarvef karlkyns músa (góðkynja eða illkynja) og góðkynja æðaæxlum í milta hjá karlkyns rottum. Efnið er bannað í Evrópusambandinu en leyfilegt í Bandaríkjunum og til dæmis notað þar í gæludýrahálsbönd til að drepa flær. Parathion hefur virst valda lungnakrabbameinum í músum og ýmiss konar æxlismyndun í rottum. Það olli líka skemmdum á DNA-erfðaefni í mannsfrumum sem ræktaðar voru í tilraunaglösum. Notkun þess hefur verið háð ströngum skilyrðum undanfarin þrjátíu ár. Skordýralyfin malathion og diazinon úrskurðaði sérfræðingahópurinn að væru sennilega krabbameinsvaldandi hjá fólki.

Efnið glyphosate eða glífósat, sem einnig er fjallað um í greininni, snertir skógrækt því það hefur verið notað í skógrækt hérlendis, aðallega til að bægja frá grasvexti í frjósömu landi svo að grasið kæfi ekki litlar trjáplöntur. Einnig hefur það verið notað í miklum mæli hérlendis til að eyða illgresi, ekki síst í þéttbýli, og þekktar eru tilraunir víða um land til að eyða tegundum eins og lúpínu og skógarkerfli. Glífósat er breiðvirkt illgresislyf og það langalgengasta í heiminum. Það er virkt efni í meira en 750 framleiðsluvörum sem ætlaðar eru til notkunar í landbúnaði, skógrækt, umhirðu í þéttbýli og í heimilisgörðum. Þekktasta vörumerkið er væntanlega illgresislyfið Roundup®. Notkun glífósats hefur aukist hratt með þróun nytjaplantna sem erfðabreytt hefur verið svo að þær þoli efnið.

Glífósat hefur mælst í andrúmslofti á þeim tíma árs sem því er úðað en einnig í drykkjarvatni og mat. Hingað til hafa takmarkaðar vísbendingar verið um að efnið gæti valdið krabbameini í fólki. Samanburðarrannsóknir á fagfólki sem unnið hefur með efnið í Bandaríkjunum, Kanada og Svíþjóð hafa bent til aukinnar hættu á blóðkrabba en rannsóknarhópur á vegum bandarískra landbúnaðaryfirvalda sýndi aftur á móti ekki fram á marktæka hættu af þeim toga. Hins vegar hefur sést tilhneiging til sjaldgæfrar tegundar krabbameins hjá músum sem voru útsettar fyrir efninu og önnur rannsókn gaf til kynna aukna hættu á æðaæxlissarkmeinum í músum. Glífósat jók líka hættuna á eyjafrumuæxlum í brisi hjá músum samkvæmt tveimur rannsóknum og efni sem innihélt glífósat ýtti líka undir æxlismyndun í húð músa í einni rannsókn.

Glífósat hefur mælst í blóði og þvagi fólks sem starfar við landbúnað sem bendir til þess að líkaminn taki efnið upp. Örverur í jarðvegi brjóta efnið niður í amínómetílfosfórsýru (AMPA). Fundist hefur AMPA í blóði fólks eftir notkun glífósats sem bendir til þess að örverur í meltingarvegi brjóti efnið niður. Hreint glífósat og efnablöndur með glífósati hafa sýnt sig geta valdið skemmdum á DNA og litningum í spendýrum og slíkar skemmdir hafa sést á dýra- og mannafrumum á rannsóknarstofum. Í einni rannsókn mældust skemmdir á litningum í blóði meiri hjá fólki á nokkrum svæðum eftir að glífósatefnum hafði verið úðað. Einnig voru vísbendingar um aukna tíðni stökkbreytinga í bakteríum. Þessi efni virðast líka samkvæmt rannsóknum auka álag vegna oxunar hjá nagdýrum en líka í frumum á rannsóknarstofum. Sérfræðingahópurinn sem hittist í Lyon ákvað því að flokka glífósat sem líklegan krabbameinsvald í fólki (flokkur 2A).

Heimild: The Lancet Oncology
Texti: Pétur Halldórsson



Til baka í yfirlit